Upacara Sesaji ing Karaton Surakarta :

 KAJABA nglestarekake upacara pokok cacah wolu, tumeka seprene ing Karaton Surakarta uga isih tinemu sawatara upacara-upacara liya. Lan tumrap karaton, sing jenenge upacara adat ngono mesthi ora ninggal sesaji.

Sesaji saka tembung sajen. Tegese barang –mligine arupa dhaharan– sing diladekake. Tujuane kang baku kanggo sarana nyuwun kaslametan kanthi cara nyelarasake hubungan jagad cilik-jagad gedhe (mikro-makrokosmos). Geseh ing antarane kekarone dipercaya bisa mahanani rasa nora tentrem. Karana kuwi sesaji uga asring katelah caos dhahar utawa wilujengan.

Ora mung ing karaton, sesaji uga isih ngrembaka ing masyarakat. Wiwit saka ningkahan, kelairan, sripah, ruwatan, adeg omah, wetonan, panen, sedhekah bumi, tekan merti desa kena dipesthekake nggunakake sesaji. Wujud sing disajekake maneka-werna, gumantung keperluane.

Ing karaton, jinise sajen kepara bisa ngancik atusan, pating clekunik diwadhahi takir gedhe-cilik. Sakehing sajen kang digawe mau racake ora enak dipangan, kayata cok bakal utawa gecok mentah lan sapanunggalane. Terkadhang sajen uga dikompliti dhaharan sing dadi karemane para nata swargi.

Wujud lan jinise sajen gumantung marang tujuan, panggonan, sarta sapa sing diwenehi. Saben upacara ritual beda sesajine. Mula, ora saben uwong bisa gawe. Saupama ana, regenerasine uga klebu rekasa, awit banget mbutuhake ketlatenan, ketrampilan, keprigelan carane ngolah, sarta isih ketambahan kudu setiti. Ing Karaton Surakarta ayahan mligi iki katindakake dening abdi dalem Gandarasa.

Ritus sesaji ing karaton intine kaperang dadi rong golonan. Sesaji pepak ageng lan pepak alit. Sajen pepak ageng rupa sarta jinise dumadi saka ketan biru rinenggan enten-enten, sega putih, ingkung pitik bumbu areh, irisan timun, goreng dhele ireng, lombok ijo, brambang, uyah, tumpeng megono nganggo endhog sawiji, tumpeng asahan salawuhe kayadene ragi, tempe goreng, kripik paru, dhendheng sapi, sambel goreng ati, asem-asem, mihun goreng, krupuk urang, lan krupuk abang. Saben lawuh kawadhahan takir sudhi.

Sajen pepak alit arupa jajan pasar, gedhang raja utawa gedhang susu setangkap, irisan pohung, tela, tales, uwi, gembili, jenang abang-putih, jenang katul, ketan patang werna (abang, putih, ijo lan kuning) karenggan enten-enten, srabi putih gedhe-cilik, jongkong, hawug-hawug, gula jawa, sega tumpeng, sega golong sepasang, pitik goreng (perangan dhadha utawa pupu) pecel, jangan menir, jangan thokolan, sambel jenggot, lalapan godhong kemangi, gereh, tempe goreng, dhele goreng, sarta klasa bangka.

Becik sesaji pepak ageng utawa alit biasane dikompliti bekakak, tumpeng sewu, sarta bokor kanggo ngobong menyan madu utawa ratus wangi. Kajaba kuwi isih ketambahan ubarampe liyane sing ora nate keri yaiku dhuwit receh ing takir sudhi mligi. Werdine, yen salah siji utawa luwih jinise sajen ana sing tanpa disengaja kelalen ora digawe, para baureksaning karaton bisa tuku dhewe ing pasar gaib.

Akeh upacara karaton –saliyane upacara baku cacah wolu- kang mbutuhake sesaji mirunggan. Upacara-upacara kasebut antara liya labuhan, pengetan adeging nagari, ganti asma, ngesis ringgit, jamasan Kanjeng Nyai Setomi, lan gebyagan Bedhaya Ketawang.

LABUHAN

Labuhan mengku teges mindhah utawa mbuwang sakehing bab utawa daya-prabawa ala kang bisa nekakake brahala tumrap panguripane manungsa. Mula kuwi sing kudu dipindhah lan dibuwang bisa arupa barang kang maujud lan ora wujud.

Ritual labuhan wis ana wiwit jaman karaton-karaton Jawa kuna. Wiwit mangsane Karaton Mataram kang sabanjure dilestarekake tumeka seprene, upacara iki biasane katindakake nalika ana jumenengan nata, kepyakan pangeranpati, pikraman agung, sarta keperluan-keperluan liyane manut dhawuh dalem sinuhun.

Tumrap Karaton Surakarta ing antarane sawatara panggonan kanggo labuhan, kang wigati dhewe yakuwi Segara Kidul, Gunung Lawu, sarta Gunung Merapi. Dene labuhan ing Dlepih sarta kadhangkala ing Guwa Wedhusan dalah papan liyane mung dhapur pelengkap.

LABUHAN SEGARA KIDUL

Jaman para nata kawuri sadurunge labuhan katindakake ana Pesisir Kidul, para abdidalem sing kapatah merlokake nyekar pasareyane Panembahan Senapati ing Kutha Gedhe, makame Sultan Agung ing Imogiri, sarta leluhur liya kang sumare ing Girilaya lan Banyusumurup. Dene barang-barang sing dipisungsungake Kanjeng Ratu Kidul Kencanasari arupa salembar nyamping cindhe cemeng, nyamping pandhan surat ijem, nyamping limar wungu, nyamping solok abrit, solok kasar pangiring, nyamping bathik cangkring, nyamping lurik kepyur lan nyamping lurik tuluhwatu.

Kajaba iku uga semekan-semekan mlathi tepen, jingga byur, udaraga, banguntulak tepen, pandhan binethot lugas, gadhung mlathi lugas, podhang sinesep sari, banguntulak, lurik songer sarta semekan dringin. Katambahan panunggul kanigara, panunggul mathak, songsong gilap tis, menyan, lisah sepuh, konyoh, lan ratus wangi.

Barang-barang sing dilabuh kasebut diwadhahi dadi pirang-pirang pethi. Sawise donga diujubake abdidalem suranata, pethi kakentirake amrih kasaut alun tumuju tengah samodra. Manawa pethi ora bali minggir kesurung ombak, pratandha ketrima Kanjeng Ratu Kidul.

Nalika ana nata seda, sawatara tilas agemane katut dilabuh. Ing antarane arupa dhesthar wulung, sandhangan sasat dhampar patang pengadeg, singep pusaka dalem, panunggul mathak biru, songkok, panunggul cemeng tilas kanigara, lan songsong gilap.

Umume masyarakat nganggep kanjeng Ratu Kidul iku padha karo Nyai Rara Kidul. Tumrap karaton pangertene Kanjeng Ratu Kidul Kencanasari kuwi dudu mung panguwasa mistis Segara Kidul wae, nanging uga kang ngratoni pedhanyangan sa-Tanah Jawa. Dene Nyai Rara Kidul iku patihe.

LABUHAN ing Gunung Lawu dileksanakake ing Arga Dalem, sawijining petilasan wingit caket puncake gunung. Kang dilabuh nyamping limar ketangi, bathik cangkring, kampuh lurik poleng tumpal toyamas, sarta dhesthar jinggaloka. Uga paningset jinggaloka, gadhung mlathi, gadhung byur, paningset jambon, dringin, lurik songer, lan lurik tuluh watu. Ubarampe liyane rokok wangi, lisah sepuh, konyoh, menyan, ratus lan songsong pethak seret. Ujube kagem Kanjeng Sunan Lawu kanthi pangajab murih karaton lumebere rakyat tansah pinaringan rahayu kalis sawernaning bebendu.

LABUHAN MERAPI

Upacara iki katindakake ing sawijining patilasan karan Paseban. Barang lan ubarampe kang dilabuh sairip karo Labuhan Lawu. Bedane dhesthar kang kalabuh ing Merapi cakrike daramuluk, songsonge kuning seret. Ketambah ubarampe woh kambil watangan sengkelat wungu plisir ijo. Ujube kagem Kanjeng Ratu Sekar Kedhaton, Kyai Sapujagad, lan Raden Ringin Anom kang pinercaya mbaureksa Merapi.

Labuhan Segara Kidul, Lawu, sarta Merapi, njangkepi sesaji Maesa Lawung kang kalebu salah siji ing antarane upacara baku cacah wolu tumrap Karaton Surakarta. Samodra Kidul, trep karo arane, dumunung ing kidul Karaton Surakarta. Alas Krendhawahana ing elor, Merapi ana kulon, lan Gunung Lawu ing wetan. Kabeh mujudake unsur kekuatan alam ing keblat papat kang ngreksa kayuwanane karaton minangka pancer ing tengah.

Wiwit jaman kuna, konsep pajupat iki wis ana ing masyarakat, ing saben arah mata-angin dipercaya ana sing ngreksa, arupa wewujudan alam kang duwe daya magis. Sarana laku utawa upacara tinamtu sumber-sumber kekuatan mau bisa dialap sawabe.

LABUHAN DLEPIH

Labuhan ing Dlepih, Kecamatan Tirtamaya, Kabupaten Wonogiri katujokake marang Kyai lan Nyai Widanangga. Kang kalabuh nyamping limar wiyar, nyamping solok, nyamping lurik brekutut, nyamping bathik cangkring, semekan lurik songer, semekan dringin, menyan, lisah sepuh, konyoh, sarta ratus utawa dupa wangi.

Dlepih utawa Alas Kayangan iku petilasan pratapane Danang Sutawijaya nalika nggayuh wahyu karaton. Ing papan iki pepanggihane sepisanan karo Kanjeng Ratu Kidul Kencanasari. Ratu Kidul saguh ngewang-ewangi sauger putra Pemanahan iku kersa digarwa. Tembene Sutawijaya sawise babad Alas Mentaok nganti dadi negara Mataram, madeg nata jejuluk Panembahan Senapati nggenteni Karaton Pajang sasurute Sultan Adiwijaya.

GUWA WEDHUSAN

Sesaji ing Guwa Wedhusan, kalebu tlatah Bekonang, Kabupaten Sukoharjo, samengko wis arang katindakake. Nalika sugenge PB X tradhisi iki dilestarekake. Labuhan Guwa Wedhusan ujube kanggo Kyai Buto Ijo sarta Kyai Dhadhung Awuk. Kang dilabuh ing antarane kopi jenewer, lisah konyoh, rokok wangi, menyan, lan payung ijo seret.

KONSEP KAPERCAYAN

Sapa ta Sunan Lawu, Ratu Kidul, lan Kyai Sapujagad kuwi? Paraga-paraga mistis iki bener-bener nyata apa mung dhapur karangan? Kanggone karaton, uwal saka telaah utawa analisa moderen, paraga-paraga mau dipercaya ana. Sawarga Sinuhun PB XII nate ngendika, “Tumrapku pribadi, lelandhesan wecane leluhur sing daktampa, tokoh-tokoh mau mligine Kanjeng Ratu Kidul kuwi nyata, dudu mung mitos.”

Buktine nalika mengeti tingalan jumenengane, ana saweneh tamu Walanda sing nyoba ngrekam beksan Bedhaya Ketawang nganggo handycam. Sawatara sasi candhake, panjenengane antuk kiriman kaset video saka Walanda, “Bareng dakputer isine dudu beksa Bedhaya Ketawang, nanging aluning Samodra Kidul sing jumlegur tanpa kendhat,” ngendikane sawargi. Liwat layange marang Sinuhun, pawongan Landa kasebut uga nelakake gawoke ngalami kaelokan kasebut.

Sawargi HB IX, Sultan Ngayogyakarta, kepara nate sapatemon langsung kalawan Kanjeng Ratu Kidul, nadyan ora diblakakake ana ngendi. Ing buku Tahta Untuk Rakyat kanggo mengeti 70 yuswane, Sultan ngendikakake sawise sesirih panjenengane klakon dirawuhi paguwasa gaib Samodra Kidul kuwi. Kepriye wujude? Sultan paring gambaran, “Ngepasi rembulan nedhenge munggah, Eyang Ratu Kidul katon pindha kenya kang banget endah ing warna. Amung mbarengi mbulan wiwit ngglewang, wiwit malih saya sepuh.” Iku tegese pepanggihan antarane Sultan lan Ratu Kidul ora mung sakedhepan netra, ning cukup taneg, paling ora separo wengi.

Tekan seprene perbawane Kanjeng Ratu Kidul isih banget krasa ing bebrayan. Akeh adat utawa tradhisi ing masyarakat pesisir kidul wiwit saka Jawa Kulon tekan Wetan, ora uwal saka pengaruhe paraga mistis kasebut.

Warga Parangtritis percaya kanthi nyuntak banyu degan menyang segara ing sasi Sura, Ratu Kidul bakal suka kawilujengan, ngedohake saka bebendu lan pageblug. Adat iki ing kono disebut tulak balak. Ing Karangbolong, Kebumen, ngarepake panen susuh walet diadani upacara ngalap berkah, murih panene susuh becik lan para tukang ngundhuh kang mudhun liwat wot pring menyang guwa-guwa ing pereng-pereng karang padha slamet.

Ing pesisir papan wisata kabangun wewangunan sairip pendhapa kaca. Majang barang-barang kayata jarik bathik, slendhang, setagen, kacu, kaos, rasukan, udheng, lan sajinise. Jare penduduk iku pepenget marang pawongan sing wis kasil uripe, yen lali ngleksanani caos dhahar ngalap berkah, bisa nemahi musibah.

Kadang misaya mina ing Sukabumi, Cilacap, ing saben wektu tertamtu uga nganakake upacara ritual. Ing Jabar umume karan pesta laut, ing Jateng sedhekah laut. Ing Jatim, ing Munjungan, Trenggalek, ana adat longkangan minangka wujud syukure masyarakat marang Rara Putut sing manut kapercayan anak wuragile Ratu Kidul sing njaga katentreman lan kasuburane desa Munjungan. Ing Desa Seroja ana tradhisi slarangan sing kaujubake kanggo Lara Lungit, mbarepe Ratu Kidul. Upacara adat ing Desa Sriganggam ujube kanggo Raden Jayengbaya, putra nomer loro. Tradhisi malangan ing Desa Sarimulya ujube kagem Raden Pramuda, putra nomer telu, lan adat jarakan ing Majasanga katujokakek marang Rara Sumala, anak nomer papat saka Kanjeng Ratu Kidul.

Kabeh mau mbuktekake gedhening pengaruhe Kanjeng Ratu Kidul ing tradhisi kapercayane masyarakat Jawa.

UWAL saka sistem kapercayan kang wis lumaku, bab Kanjeng Ratu Kidul uga ana kang duwe panemu menawa iku luwih mujudake basa perlambang. Nata minangka personifikasi utawa keturunan dewa wis dadi bageyane legenda karaton wiwit kuna-kunane. Prabu Erlangga ratu Kahuripan, umpamane, dicritakake kadidene titisane Hyang Wisnu. Mangkono uga Jayabaya nata agung ing Kedhiri. Kyai Ageng Tarub cikal-bakal kang nurunake raja-raja Tanah Jawa nggarwa widadari Nawangwulan. Panembahan Senapati kang adeg karaton Mataram sarta nata-nata saturune jinatukrama Kanjeng Ratu Kidul (mriksanana bab Labuhan Dlepih lan Bedhaya Ketawang).

Crita-crita mangkono mau, manut panemune para ahli sejarah, mujudake salah sijine sistem kanggo nguwatake utawa nglestarekake status quo kekuasaan. Nata digambarake minangka titah kinacek. Sasurute Demak Bintara, punjering karaton-karaton Jawa nglereg menyang pedhalaman. Cagak perekonomiane melu owah. Sing maune saka dagang lelayaran banjur ngendelake tetanen. Jroning mangsa transisi iki dinuga Mataram rumangsa perlu manfaatake mitos Kanjeng Ratu Kidul. Jroning konteks iki, manut saweneh ahli, Ratu Kidul dikarepake minangka simbolisasine segara. Lire, karaton bakal bisa ngrembaka sarta kuncara lamun bisa nguwasani samudra.

SUNAN LAWU

Saweneh gotek sing dipercaya ing karaton nyebutake, Sunan Lawu kuwi kembarane PB IX, putrane Sinuhun PB VI. Nalika PB VI yuswa 24 taun kakendhangake Walanda menyang Ambon (1830) sawise kadenangan mbantu perjuwangane P. Dipanagara. PB VI nilar garwa prameswari Kanjeng Ratu Hemas utawa Kanjeng Ratu Ageng kang nembe wawrat enom.

Nem wulan candhake, tanggal 22 Desember 1830, Kanjeng Ratu Ageng babaran ing Karaton Surakarta katengga KGPH Mangkubumi, kapernah raka kaipe. Bayi lair cenger, ning eloking lelakon tan ana wujude. Let sauntara keprungu maneh tangise bayi. Dipirsani KGPH Mangkubumi bayi kang lair sumusul iki maujud. Sateruse pinaringan asma Gusti Raden Mas (GRM) Duksina.

Ngarepake supit GRM Duksina gerah santer. Sadina-dina mung sareyan ana ing kanthil. Kanjeng Ratu Ageng dadi banget sungkawa. Akeh abdidalem kang padha tuguran melu prihatin.

Nuju sawenehing wengi muncul sawijining bocah umur-umuran ngancik jejaka kang sowan tanpa dingerteni sangkane. Rupa, prejengan, sarta dedeg-piadege ora slewah karo GRM Duksina. Iku ngono dipercaya bayi sing lair terus ora katon kae, sing jare banjur digawa Sinuhun Lawu lan kapundhut dadi putra kapatedhan asama Sunan Lawu, lan sateruse ngratoni alam gaib ing Gunung Lawu. Tekane karaton saperlu caos tamba marang keng rakane. Ora gantalan dina, GRM Duksina pulih waras-wiris. Ing tembe panjenengane kelakon marisi dhampar keprabon sesilih Sinuhun Pakoe Boewono IX (1861-1893). Karana iku sesambungan antarane Karaton Surakarta lan Gunung Lawu kuwi kena diarani duwe hubungan kekeluwargaan.

KYAI SAPUJAGAD

Banjur sapa sejatine Kayi Sapujagad lan Raden Ringin Anom sing tunggu Merapi kuwi? Nganti seprene pancen durung ditemokake cathetan asal-usule. Sing genah ora mung karaton, ning sakehing pedunung ing Merapi percaya banget yen gunung kasebut karaton kajiman.

Manut keyakinane penduduk, Paseban –papan kanggo labuhan– sing dumunung ing Gumuk Kendhit ing pereng kidul kuwi ora liya punjering Karaton Merapi. Kori utawa gapurane ing Gumuk Wutah. Dene Kinaharjo, desa persis sangisore puncak –minangka plataran alun-alun. Sinebut karaton kajiman awit dhanyang Merapi iku ora mung siji, nanging sanga, kang saben sijine duwe andhahan lan ayahan dhewe-dhewe:

Kyai utawa Eyang Sapujagad kabiyantu Kyai Branjangkawat lan Kyai Krincingwesi nguwasani laladan kawah. Mbledhos lan orane Merapi dadi wewenange Kyai Sapujagad. Eyang Rama sarta Eyang Permadi, kekarone katelah Eyang Merapi, ngratoni pedhanyangan Merapi. Nyai Gadhungmlathi, tetungguling lelembut wedok, tugase njaga kesuburan sawernaning tetuwuhan gunung. Kyai Kartodimeja, senapati prajurit kajiman ayahane njaga rajakaya sarta kewan alasan kang urip ing alas Merapi. Kyai Petruk, jejibahane ngelingake warga liwat ilapat utawa impen sawayah-wayah Merapi njeblug. Kyai Antaboga, nguwasani sikile Merapi, kabantu jim-jim liyane njaga gunung supaya ora runtuh. Kyai Wola-wali ngreksa korining karaton kajiman, lan Kyai Sapuangin tugase ngatur lakuning angin.

Saweneh ahli ngandharake, konsep kapercayan mengkono mau nuduhake pola interaksi tembayatan antarane warga Merapi lan ekosistem alame. Kanthi mengkono bab-bab kang satleraman dinulu aeng lan nuwuhake pitakon, bisa digoleki wangsulane. Kapercayan kaya ngono uga ndayani tuwuhe rasa aman kanggo tetep dedunung ing kukuban kono, kang kerep sinebut mbebayani saking kerepe Merapi krodha.

Ancaman njebluge Merapi ora mung arupa lahar mengangah, ning uga “wedhus gembel” utawa awan panas sing kuwawa nggosongake desa saisen-isene. Ning padunung ing kono yakin nadyan Merapi temen-temen mbladhos, ora bakal ngrusak karatone dhewe. Nonton mapane, Gumuk Wutah kena sinebut saemper tameng saengga lahar ora mili marang padesan. Semono uga Gumuk Turgo, gunung cilik kuwi kacarita luwih tuwa, malah isih kapernah bibine Merapi, mula uga katelah Gumuk Bibi. Mbledhosa sakayange, Merapi kuwi dipercaya ora bakal nglumpati bibine dhewe.

Sajroning wektu sangang abad, Merapi mbledhos ora kurang saka kaping 90, ning racake sing dadi kurban malah padhusunan sangisore Kinaharjo. Kacarita mbledhose sing hebat dhewe dumadi sewu taun kepungkur, ing taun 1006, sing nyababake puluhan candhi ancur kurugan pasir lahar. Kedadeyan iki sateruse kerep katelah kadidene mahapralaya sing nyebabake musnane sentra kabudayan Jawa kuna ing Jateng, lan Mpu Sindok banjur mindhahake kratone menyang pinggire Kali Brantas ing Jatim.

Saben 17 Sura, karaton nganakake sesaji dhukutan kanggo mengeti adeging negari dalem Karaton Surakarta Hadiningrat, mapan ana Bangsal Maligi. Ing adicara iki kawaosake dedongengan dumadine Karaton Surakarta kang kapethik saka pupuh-pupuh tembang Dhandhanggula ing Serat Pindhah Negari.

Wosing cita nyejarahake sawise Plered binedhah Trunajaya lan Sultan Amangkurat seda ana Tegalwangi, dening putrane sawargi, Amangkurat Amral, karaton dipindhah menyang Kartawani (Kartasura). Lestari nurunake nata papat, Kartawani wekasane uga nyusul ambruk nalika pecah geger Pacinan. Dening Sinuhun PB II karaton nuli kapindhah menyang Dhusun Sala sing sabanjure katelah Karaton Surakarta Hadiningrat. Boyong kedhaton katindakake tanggal 17 Sura taun Jawa 1670.

Sesaji dhukutan arupa sepasang bekakak, sega liwet, sega golong, ayam goreng apadene panggang, bandeng, jenang abang, putih, lan biru, ketan patang warna (abang, ijo, biru, putih). Dipepaki jajan pasar wujud tela, pis pohung, srabi, apem, enthik (ginawe saka lompong), pohung kathok (digodhog tanpa dionceki kulite), jeruk, kates, pisang, sarta sawo. Kajaba saka kuwi uga diadani barikan kanggo tulak balak.

Nonton tatarakite, sesaji dhukutan kang samengko dilestarekake kena diarani wis ngalami owah-owahan. Awit, sadurunge diujubake nganggo donga manut agama Islam minangka penutup, luwih dhisik diwaosake donga-donga agama liyane, yakuwi Kristen, Hindu, lan Budha. Minangka rerangkene sesaji, biyasane ing dina-dina candhake diananake labuhan ana Samodra Kidul sarta Gunung Lawu.

WILUJENGAN GANTI ASMA

Nalika ana putra utawa putrining nata sing nembe lair adate dianakake upacara kanggo paring jeneng. Semono uga nalika ganti asma. Apa maneh yen sing ganti sesebutan pangeranpati sawise kajumenengake nata dadi Sinuhun Pakoe Boewono, wilujengane kaanakake kanthi semuwa manut pranatan sing wis lumaku.

Sawatara dina lebar dikepyakake jumeneng nata, Karaton Surakarta tan lali ngleksanani wilujengan ngapem (gawe apem) kagem KGPH Hangabehi sing sateruse ganti asma jeluluk Sampeyandalem Ingkang Sinuhun Kanjeng Susuhunan (SISKS) Pakoe Boewono (PB) XIII, populer karan Sinuhun Behi. Slametan dikantheni sesaji katindakake wiwit ngebluk jladren kang ditindakake dening para rayi dalem. Apem sing digawe banjur disunduki kaya sate. Apem ing bageyan paling dhuwur kagawe rada gedhe. Dadi, wujude memper payung. Dawane ngancik sadedege Sinuhun Behi. Yen dietung cacahe luwih saka 500 apem. Iki mujudake pralambang yen nata mono kadidene payung agung, kudu bisa ngayomi, ngesuhi sarta ngayemi.

NGISIS RINGGIT

Ngisis ringgit utawa wayang kulit sejatine ora kalebu upacara ritual. Nanging kepriyea wae sing jenenge ngrumat pusaka ngono tetep ana pakeme sarta sarat-saranane dhewe. Kajaba wektune wis ditetepake, abdidalem sing kajibah ngayahi uga mligi.

Pusaka dalem ringgit ing Karaton Surakarta iku akeh cacahe. Antara liya kang kalebu baku yakuwi wayang kulit purwa Kyai Pramukanya komplit sakothak yasane sawarga PB II nalika isih ngedhaton ing Kartasura. Kyai Mangu, Kyai Kanyut, lan Kyai Pramukanya Kadipaten tilarane PB III. Dene PB IV yasa ringgit Kyai Jimat sarta Kyai Kadung. Wayang sing sinebut pungkasan iki nedhak Kyai Kanyut kanthi ukuran luwih gedhe watara limang sentimeter. Engga seprene Kyai Kadung kabiji minangka ringgit kang paling becik kualitas sunggingane, bedhahan, lan pola warnane.

Wayang-wayang pusaka mau saben sepasar diwetokake saka gedhong panyimpene saperlu diisis ing Sasana Handrawina dimen ora kepangan jamur.

JAMASAN KANJENG NYAI SETOMI

Kanjeng Nyai Setomi kalebu pusaka sing diaji-aji karaton. Wujude mriyem. Gedhe lan cilike ora akeh kang weruh. Aja maneh warga umum, kadang sentana dhewe wae durung karuan pirsa. Mapane ana ing gedhong pusaka ing jero karaton. Nanging disimpen ing Bangsal Witana, Sitihinggil, katutup kanca santen rinenggan langse mori putih.

Jamasan katindakake setaun sepisan sawatara dina sadurunge Garebeg Besar. Abdidalem sing njamasi ora mung kalung samir. Luwih saka iku kudu nganggo sumping gajahngoling. Awit wis disumpah dening karaton, ora ana siji wae ing antarane abdidalem mau kang kumawani kojah mungguh kepriye wujud sarta ukurane mriyem kasebut.

Ana panduga mriyem iki mujudake salah siji saka sepasang mriyem gaweyane Portugis kang dipisungsungake marang Pangeran Jayakarta nalika jaman Demak. Nalika Sultan Agung jumeneng nata, mriyem sepasang kasebut kapundhut menyang Mataram, diseleh ana kiwa lan tengene Kori Brajanala, sing sabanjure katelah Kanjeng Kyai Setama lan Kanjeng Nyai Setomi.

Sateruse Kanjeng Kyai Setama diulihake menyang Kutha Inten ing Jakarta lawas, awit ujaring gotek, kerep mrimpeni. Mriyem iki samengko disimpen ana Museum Pusat, lan populer disebut Si Jagur. Dene Kanjeng Nyai Setomi tetep ana Mataram, lan tumekane seprene diwaris Karaton Surakarta.

Nitik saka jenenge, Setama lan Setomi kuwi mriyem gaweyan pabrik Santo Thomas utawa Saint Thome, tlatah kolonine Bangsa Portugis ing India kang saiki disebut Madras. Kabeh mriyem asil produksine pabrik iki racak tinengeran cap tulisan Saint Thome. Ilat Jawa ngucapake dadi Setomi.

Versi dongeng ngandhakake Setama lan Setomi kuwi mriyem pujan. Ing sawijining wengi kacarita sang nata ing Pajajaran nyumpena entuk pusaka sekti gegamane dewa. Awit mung dhapur ngimpi, nalika nglilir pusaka mau melu musna. Cuwa penggalihe sang nata. Mula, nuli ngutus patih nglari gegaman pamunah satru sekti mau.

Jibeg tan ngreti kudu nggoleki menyang ngendi, Ki Patih bebarengan lan garwa wekasane samadi kekancing lawang ana daleme. Kacarita sawatara candra candhake nata Pajajaran ngutus abdidalem nimbali Ki Patih saperlu didangu anggone ngayahi gawe. Kepatihan tinemu sepi. Utusan banjur mbukak kori kamar, katon ana mriyem sajodho malihane Ki sarta Nyai Patih. Mriyem sepasang kuwi sing sabanjure karan Kanjeng Kyai Setama lan Kanjeng Nyai Setomi.

Ing antarane maneka warna kesenian beksan kang tuwuh ngrembaka ana sajrone Karaton Surakarta, Bedhaya Ketawang kaanggep minangka pusaka sing paling diaji-aji. Katindakake dening kenya sanga, beksan iki digelar setaun sepisan mligi kagem ngrenggani tingalandalem jumenengan nata. Liyane wektu sarta adicara sing wis ditemtokake kasebut, Bedhaya Ketawang ora dikeparengake kanggo keperluan apa bae, apa maneh digelar ing sanjabane karaton. Ila-ila mengkene iki rapet gandheng-cenenge karo sejarah asal-usule beksan kasebut.

Nalika jaman kadewatan, Bathara Wisnu kacaritakake yasa beksan karan Lenggotbawa. Pambeksane para widadari kang cinipta saka sesotya cacah pitu. Tata-rakiting beksan ngubengi arah manengen –sinebut pradaksina– lenggahe Bathara Wisnu ing dhampar Balekambang.

Dening Kanjeng Ratu Kidul Kencanasari beksan Lenggotbawa kawuwuhan paragane dadi cacah sanga, kang sabanjure kaparingan jeneng pusaka Bedhaya Ketawang. Beksan iki nggambarake rasa kasmarane Kanjeng Ratu Kidul marang Kanjeng Panembahan Senapati, nata kapisanan kang adeg Mataram. Adreng panyuwune Kanjeng Ratu Kencanasari, amrih kersaa Panembahan Senapati angedhaton salawase ing Segara Kidul nglenggahi dhampar sakadhomas balekencana tilarane Pabu Ramawijaya.

Panembahan Senapati nulak kanthi alus, awit mamang yen tembene ora bakal bisa bali mulih menyang sangkan-paraning dumadi. Nanging panjenengane sarta satedhak-turune para nata ing Tanah jawa saguh anggarwa Ratu Kidul. Karana kuwi Kanjeng Ratu Kencanasari manut diajak ngedharat menyang Mataram, mesisan ngajari abdi bedhaya beksan Bedhaya Ketawang. Purna paring piwulang, Ratu Kencanasari kondur menyang Segara Kidul. Saben malem anggara kasih panjenengane bali tindak Mataram saperlu nenggani abdi bedhaya kang nembe ajar beksan kasebut.

Dedongengan ing dhuwur bisa njelasake sebab-sebabe Bedhaya Ketawang mung digebyagake mligi kagem mengeti upacara jumenengandalem nata. Kajaba kuwi, uga kena kanggo mangsuli pitakonan kena apa ajar-ajaran beksan iki katindakake saben malem anggara kasih.

Nitik rerenggan, tata busana, sarta riase cetha yen Bedhaya Ketawang kuwi kalebu beksan pikraman. Manjing rampung, loro ing antaraning pambeksa sanga adhep-adhepan. Menawa disetitekake solah-bawa, ukel, carane nyekel sondher, adeg, lan lenggat-lenggote, genah mujudake olah lambangsari. Mung, amarga digarap kanthi banget lungit, pasemon mau babarpisan ora ngawistarani.

Bab iki dadi luwih gamblang maneh manawa nyemak cakepan sindhene. Isine pralambang kasmarane Kanjeng Ratu Kencanasari sarta kepriye mungguh kuciwane rikala Panembahan Senapati tan kersa diajak ngedhaton ing Samodra Kidul:

“Hanon tangis tumengeng tawang; ndhe, kadya lintang pakartine Panembahan; ndhe, tanuhastra kadya geni urube; kentar-kentar, yen mati ngendi surupe, Kyai?”

Ana pamanggih gendhing Ketawang Ageng sing dienggo ngiringi beksan Bedhaya Ketawang tumeka seprene kuwi yasane Kanjeng Sultan Agung Hanyakrakusuma. Upama panemu iki bener banjur gendhing asli sepisanan Bedhaya Ketawang kuwi sing kepriye, ora dingerteni.

Manut gotek, nuju sawijining wengi sinengkalan Patheting Rengga Tataning Karaton (taun 1565 Jawa), Sultan Agung manengku puja ngeningake cipta. Jagat tan ana sabawane. Swasana sidhem premanem amung kapireng swarane angkuk kasilir ing samirana pindha unine kemanak gangsa lokananta. Bebarengan iku lamat-lamat keprungu swara gaib kinanthen tembang endah saengga ndadekake Kanjeng Sultan anjegreg. Sinuhun enget tetembangan mau kaya lelagon ing lelangen lenggot bawa duk jaman kadewatan.

Kacarita Kanjeng Sultan Agung banjur dhawuh marang Panembahan Purubaya, Pangeran Panjang Mas, Pangeran Panji Mudha Bagus utawa Pangeran Karanggayam II sarta Tumenggung Alap-alap, para empuning karawitan Mataram, kinen ngrakit wangsit mau dadi gendhing rinengga kemanak gangsa lokananta kagem lelangen bedhaya. Satengahe lagi mbabar reriptan kasebut karawuhan Kanjeng Sunan Kalijaga saperlu asung panjurung. Kepara Sunan Kalijaga kasdu melu cawe-cawe nganggit. Gendhing dipurwakani tembang Durma sinambung sekar Candra Wilasita, dipungkasi tembang Suraretna utawa Retnamulya. Manut panjenengane, mbesuke lelangen bedhaya iki bakal dadi pusaka sarta kapraboning nata ing Tanah Jawa.

Gendhinge Ketawang Ageng migunakake instrumen kemanak, kendhang, gong, kethuk, lan kenong laras pelog. Nalika mlebu pathetan katambahan rebab, gender, gambang, sarta suling.

Busananing pambeksa dodot banguntulak (warna dhasar biru tuwa karenggan putih ing tengah) alas-alasan gambar kunca, tapih cindhe wungu kembangan saudhete, slepe, lan buntal. Gelung bokor mengkurep karajut kembang mlathi anam kanthil ceplok garudha mungkur. Rerakite arupa centhung, garudha mungkur, jungkat jeruk saajar, cundhuk mentul, ngagem tiba ndhadha (rerangken kembang kang diklawerake tiba ana dhadha tengen), kalung penanggalan, gelang, lan kelat-bahu. Rias modhel paes penganten.

Paesan kuwi ora liya lambang kesuburan. Gambar wangun badhongan kabelah tengah ing bathuk mujudake stilisasi yoni. Dene godheg kawangun lingga. Ing jaman kuna kang dienggo paesan nggunakake godhong dhandhang gendhis. Rupane ijo royo-royo, ambune arum.

Para pambeksa Bedhaya Ketawang kudu sajrone kahanan suci. Sawatara dina sadurunge perlu sesirih. Kejaba pasa, uga ora lagi nggarapsari nalika gebyagan. Sesajine pepak ageng kaya kang sinebut ing ngarep.

Kepara jaman biyen para kakung, mligine para putra sentana padha siram jamas sadurunge marak sowan mirsani beksan pusaka Bedhaya Ketawang ing tingalandalem jumenengan nata. Nalika semana, umume para priya ngingu rikma panjang. Sawise dikramasi landha merang, rambut ditelesi nganggo banyu asem dimen lemes (fungsine sairip sampo kondhisioner saiki). Sawise kuwi dibilasi, nuli diratus kareben wangi lan cepet garing. Sasuwene mirsani beksa ora dikeparengake kumlesik. Awit Bedhaya Ketawang iku kena dikandhakake kegolong beksan samadi.

Cuthel

Panjenengandalem sadaya saged ugi maos dhateng :

KUSUMA NUSANTARA ;