Kiriman dari Sentanadalem PB.V

Serat Babad Amengeti Lalampahandalem: Sampejandalem Ingkang Sinuhun Kangdjeng Susuhunan Pakoe Boewono Senopati Ing Ngalaga Ngabdurrachman Sajidin Panata Gama Ingkang Kaping: V: Ing Surakarta Hadiningrat

Pakubuwana V, Soemosapoetro, 1956, #721
Katalog : Pakubuwana V, Soemosapoetro, 1956, #721
Sambung : -

--- 0 ---

Kawedalaken dening: Pagujuban Darahdalem Pakoe Boewono: V: Surakarta

--- 0 ---

Purwaka

Sinom

1. Mêkaring tyas tumaruna / lir taru katrêsan riris / mangkana sotaning driya / Paguyuban Trah Narpati / kaping gangsal mandhiri / ing Surakarta praja gung / amangun babadira / laksitanira Sang Aji / wiwit miyos ginita praptèng surudnya //

2. Tinaliti kang sêjarah / kang nêrahkên narapati / myang pratelaning pra putra / mèt wêwaton pèngêtaning / karaton dalêm tuwin / anut dongènging pra sêpuh / amrih dadya tuladha / mring trahira dimèn ngudi / mardi budya ambêk darma martotama //

3. Ingkang piniji mangripta / yèku Radyan Mas Sumantri / Sumosaputro kalawan / binantu Radyan Mas Panji / Wangsèngkusumo tuwin / Dyan Mas Ngabèi sinêbut / Tiknopranoto lawan / kadang ingkang amumpuni / Rahadyan Mas Ngabèi Atmowidagdo //

4. Dyan Mas Bèi Yudoprojo / ugi wasis sastra niti / kaping gangsal Dyan Mas Lurah / Atmosudarmo sêsilih / kanêmira winarni / iyèku ingkang sinêbut / Dyan Mas Cokrosumitro / samya saeka sakapti / ambiyantu mrih prana pranawèng karya //

5. Titimasaning pangripta / Rêbo Kliwon amarêngi / sajuga wulan Mucharam / warsa Be sangkalèng warsi / brahmana asta sami / angèsthi panunggalipun (1888) / wugu windu Sêngara / ing mangsa Karo marêngi / kaping wolu Agustus sangkalèng warsa //

6. Rasa lima pambukanya / ngaurip (1956) mangkya kang nganggit / minta gungan pra nupiksa / mugi kasdu sung wêwahing / pèngêtan myang pêpeling / dongengan mrih saya wimbuh / sampêting kang pustaka / babadira Sang Narpati / kaping gangsal musthikaning Surakarta //

Juru pangripta

[Tanda tangan]

(R.M. Sumantri Sumosaputro)

--- 1 ---

Sampeyan dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwono Senapati ing Ngalaga Ngabdurrachman Sayidin Panatagama ingkang kaping: V: ing Surakarta Adiningrat, wêkdal nalika taksih timur asma R.M.G. Sugandi, putra dalêm sampeyan dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwono Senapati ing Ngalaga Ngabdurrachman Sayidin Panatagama ingkang kaping: IV: ing Surakarta Adiningrat, wêkdal nalika taksih jumênêng K.G.P.A. Anom Sudibya Rajaputra Narendra Mataram ingkang kaping: II: ing Surakarta Adiningrat, miyos saking B.R.Ay. Adipati Anom.

B.R.Ay. Adipati Anom punika atmajanipun R. Adipati Cakraningrat bupati ing Pamêkasan Madura. Wondene asal-usulipun badhe kapratelakakên ing wingking.

Wiyosan dalêm amarêngi ing dintên Anggara Kasih tanggal kaping 5 wulan Rabingulakir taun Dal 1711, sinêngkalan: narpa putra kaswarèng rat, utawi kaping: 15 Pebruari 1785 sinêngkalan: tataning bujangga amulang putra, wanci jam 1 siyang wuku Tambir windu Adi. Miyos dalêm wontên ing kadipatèn salêbêtipun dhatulaya Surakarta Adiningrat.

Nalika R.M.G. Sugandi yuswa ±1½ warsa, ibu dalêm B.R.Ay. Adipati Anom seda. Awit saking kaparêngipun K.G.P.A. Anom, layonipun garwa dalêm wau kasarèkakên ing Astana Lawiyan, kaprênah sakilèn pangimaman masjid Lawiyan. Parlunipun K.G.P.A. Anom sagêd asring anuwèni pasareanipun garwa dalêm, labêt saking taksih kandêl sih katrêsnan dalêm dhumatêng garwa dalêm. Sarêng jumênêng dalêm Ingkang Sinuhun kaping V, ibu dalêm wau kawisudha sêsêbutan saha asma: Kangjêng Ratu Pakubuwono, nanging pasareanipun taksih lastantun wontên ing Astana Lawiyan.

Awit saking tinilar seda ing garwa, K.G.P.A. Anom sakalangkung singkêl ing wardaya, ngantos sawatawis candra botên sagêt lipur. Nanging pêpuntoning panggalih dalêm lajêng pinupus dhatêng pêpêsthèning lêlampahan, jêr manungsa punika namung sadarmi anglampahi.

K.G.P.A. Anom sawêg lipur sawatawis warsa kataman sungkawa malih, inggih punika rama dalêm sampeyan

--- 2 ---

dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwono Senapati Ing Ngalaga Ngabdurrachman Sayidin Panatagama ingkang kaping III: murud dhumatêng kasidan luhung, amarêngi ing dintên Jumuwah Wage tanggal kaping: 25 wulan Dulkijah taun Jimakir 1714 sinêngkalan: keblating jagad wasitaning urip utawi kaping 26 Sèptèmbêr 1788 sinêngkalan: ngèsthi salira wasita tunggal, wanci jam 11 siyang wuku Wayang windu Adi. Sasampunipun paripurna layon dalêm kasarèkakên ing Astana Imagiri ing kadhaton kaswargan.

Watawis 3 dintên saking surud dalêm wau, amarêngi ing dintên Sênèn Paing tanggal kaping: 28 wulan Dulkijah taun Jimakir 1714 sinêngkalan: dadi raja sabdaning rama, utawi kaping: 29 Sèptèmbêr 1788 sinêngkalan: brahmana asta amulang raja, wuku Kulawu windu Adi, K.G.P.A. Anom Sudibya Rajaputra Narendra Mataram ingkang kaping:II: kajumênêngakên narendra, anggêntosi kaprabonipun rama dalêm, ajêjuluk asma: Sampeyan dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwono Senapati Ing Ngalaga Ngabdurrachman Sayidin Panatagama ingkang kaping IV: ing Surakarta Adiningrat, apêparab: Sinuhun Bagus. Nalika samantên yuswa dalêm sawêg 20 warsa langkung 7 candra.

Watawis 3 warsa saking jumênêng dalêm nata, awit saking kaparênging karsa dalêm badhe nambut silaning akrami. Ingkang badhe kapundhut pramèswari wau ingkang rayi B.R.Ay. Adipati Anom ingkang sampun sawarga, asmanipun: R.Aj. Sakaptinah, sami putranipun R. Adipati Cakradiningrat, bupati ing Pamêkasan Madura, dados nama ngarangulu.

Krama dalêm amarêngi ing dintên Rêbo Wage tanggal kaping 16 wulan Dulkijah taun Jimawal 1717, sinêngkalan: pandhita luwih kalokèng rat, utawi kaping 17 Agustus 1791 sinêngkalan: janma sanga anabda tunggal, wuku Kulawu windu Kunthara, mawi pamiwahan agêng-agêngan, pakajangan ngantos 40 dintên. Pramèswari dalêm wau kapatêdhan asma saha sêsêbutan: Kangjêng Ratu Kênconowungu.

Watawis sawarsa kalihan krama dalêm, R.M.G. Sugandi sanadyan sawêg yuswa 7 warsa langkung 8 candra

--- 3 ---

ugi lajêng kajumênêngakên pangeran adipati anom, ajêjuluk K.G.P.A. Anom Sudibya Rajaputra Narendra Mataram ingkang kaping III ing Surakarta Adiningrat, amarêngi ing dintên Sênèn Lêgi tanggal kaping 24 wulan Dulkijah taun Je 1718 sinêngkalan: naga raja tinitihan janma, utawi kaping: 13 Agustus 1792 sinêngkalan: nêmbah dewa kaswarèng jagad, wuku Madhangkungan windu Kunthara, sabibaripun pakêpung. Lênggahipun anyêpuhi K.G.P.A. H. Mangkunagoro ingkang kaping II.

Amarêngi ing dintên Sênèn Wage tanggal kaping: 5 wulan Mucharam taun Alip 1723 sinêngkalan: guna paksa sabda raja, utawi kaping: 11 Juli 1796 sinêngkalan: rasa pambukaning sabda jati, wuku Mandhasiya windu Sêngara, awit saking kaparênging karsa dalêm Sampeyan dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwono ingkang kaping IV putra dalêm K.G.P.A. Anom kaparingan ganjaran wêwahing asma Hamêngkunagoro. Dados wêtahing asma dalêm K.G.P.A. Anom Hamêngkunagara Sudibya Rajaputra Narendra Mataram ingkang kaping III ing Surakarta Adiningrat.

Sabibaripun supit, K.G.P.A. Anom tansah winêlêg ing salwiring kawignyan sarta kagunan, punapadene aji jaya kawijayan tuwin guna kasantikan lan sapanunggilanipun. Para abdi dalêm ingkang linangkung kasagêdan sarta kagunanipun, sami kadhawuhan amulang muruk dhumatêng K.G.P.A. Anom, kados ta babagan: kasusastran, karawitan, katuranggan, kaprajuritan, kawruh paniti praja lan sasaminipun. Ingkang sinuhun piyambak ugi botên kêndhat anggènipun paring piwulang dhumatêng K.G.P.A. Anom, supados têmbenipun sagêt anêtêpi kawajibaning narendra utama amêngku praja tuwin kawula, jer tata-têntrêming kawula punapadene kartaraharjaning nagari punika namung gumantung saking daya prabawanipun ingkang jumênêng narendra.

Wulang dalêm wau kajawi ingkang kawrat ing sêrat piwulang kina-kina, ugi kados ingkang kawêdhar ing ngandhap punika:

Kulup Pangeran Adipati Anom, ing têmbe sira bakal jumênêng narendra amêngku praja lan kawula, anggêntèni kaprabon ingsun sarta dadi wêwakiling Hyang Agung, rumêksa marang tata-têntrêming kawula sarta karta raharjaning nagara. Marmane sira bêcik anelada pambêgane para ratu ing kuna-kuna kang wus kawêntar

--- 4 ---

kautamane, yaiku anganggoa ambêg 4 prakara:

1. Tanuita, têgêse kang bisa nênarik marang katêntrêmaning ati.

2. Darmaita, yaiku pangêrèhira marang para santana abdi sarta kawulanira kang kalayan mêrakati, supayane para santana, abdi sarta kawulanira pada sumusup datanpa sangsaya.

3. Tumraping para wadyanira bisaa nganggo ambêg samaita, yaiku ulah tatakrama, anglungguhi traping pêpangkatane, amarga yèn rinêksa pranatane mau minangka dadi têtali amrih widadaning praja. Sangkêpe bisaa padha lêbda marang kridhaning paprangan.

4. Saraita atêgês sêngsêm ulah lêlungit, miwah wajib amèngêti bratane Nata Binathara Sri Krêsna Dwipayono ing Yawastina. Labêting nata pandhita prabawane anartani ayêm saisining bawana, sumusupe sêmu asih, dene kang ditindakake: samabeda - danadhênda. Yaiku manawa asih aja nganti kawistara, ing laire dipadha bae. Beda trumrap pamatahing karya, aywa nganti worsuh. Kang agal miwah kang alus saringên ywa kongsi klera-klèru. Trape kang sinêbut dana, yèn ngadili datanpa pamrih. Dene kang dèn arani dhêndha, iku traping pamidosa anuhoni anggêring praja, aywa nganti pilih kasih. Nadyan marang santana warga, aywa mingsêt saka têtêping adil. Amung sarèhning wêwêngkon praja Surakarta iku jêmbar têbane, langka bisane nyumurupi ing sawiji-wiji. Marmane pangrênggêping samabeda, manawa amrih ayuning praja aywa ngetung kadang warga, kabèh bae rêngkuhên padha. Dene bedane mung wêruhana, ala bêcike silahên lawan waspada. Kang ala yogya pinapas sakawasa pinrih bêcike. Ewadene manawa mêksa puguh, nuli dohêna, awit iku wisa kang agawe rusak. Dene martaning nagara, sing sapa nêdya rumêksa, kanthinên minangka rowang, supaya sira bisa anyumurupi saniskara gêlaring wêwêngkonira.

--- 5 ---

Kajaba anindakane ambêg 4 prakara kaya kang wus ingsun pangandikakake mau kabèh kulup, isih akèh piwulang-piwulang ingsun marang sira, minangka kanggo gêgaran jêmênêng[1] narendra utama rumêksa marang katêntrêmaning nagara lan kawula. Marmane wigatèkna:

1. Sakèhing piwulang bêcik andhèmana lan sarupane layang-layang wacanên kabèh. Sira aja kongsi nampik marang kawruh, lire lamun sira wus matuh marang wêwarahing kabêcikan, mêsthi kadunungan kanikmatan.

2. Simpêna bandha mas slaka, minangka kanggo prabeya karahayoning praja, santana, wadya lan kawulanira, lire lamun sira bisa nylamêtake samubarang kang dadi têtanggunganira, bakal bisa widada wimbuh kuncara anggonira ngasta pusaraning praja.

3. Kawulanira padha paringana pangan lan kabungahan, sarta umbarên dimèn padha sumuyut. Kang mangkono iku sira jênêng wêruh marang tata pranata sarta nyumurupi marang kaparluwaning kawulanira.

4. Anggonira anindakake rumêksa praja lan kawula santosakna, marmane sira angèsthia kasarasan lan pangadilan sarta wêruha marang kabêcikan, têgêse mangêrtia marang kagunan lan lêlabêtaning kawulanira.

5. Rêksanên pratingkahira kang rahayu supaya lastarine, marmane sakèhing tindak-tanduk kang tumuju marang kamurkan cêgahèn, sartane aywa nindakake panyamah marang sapadha-padha, luwih manèh marang para nandhang kaswasih. Kang iku kulup, lamun sira wus mangêrti marang kang anjalari rahayu, sira wus kêna sinêbut sudibya (linuwih).

6. Sira aywa kêndhat anggonira amawas solah tingkahing wadyanira sarta digarètèh anggonira amituturi lan mulang muruk marang kabêcikan, lire manawa wadyanira padha sumurup marang kabêcikan, anjalari luwih tumêmên anggone padha

--- 6 ---

rumêksa marang ratu gustine.

7. Talitinên lawan tilingna kang dadi bot repote kawulanira, awit iku wus dadi sêsanggêman sarta kawajibaning narendra.

8. Sabên sasine sira maringana pangan marang para ahli pujabrata, murih padha anggêdhèkake rahayuning praja lan yuwananing ratu. Yèn mangkono sira bakal sinêbut ing jagad lamun sira iku ratu kang mahambêg mardu.

9. Lamun sira anggêganjar marang wadyanira, luwih prayoga katitisake dhihin. Utusana nalisik angyêktèkake. Manawa wus prayoga tumuli paringana. Manawa mangkono, kagunane wadyanira kang ginanjar mau mêsthi banjur tambah santosa lan atine tambah pangèdhêpe marang ratu gustine. Mungguh sajatine kulup, sira iku bangêt diasihi ing wong akèh. Babasan kaya asihing wong marang sêsotya, lire asihe mau kanti amêngku pamrih.

10. Wruhanira kulup, kawajibanira iku rumêksa marang tata têntrêming kawula sarta karta raharjaning nagara. Marmane sarupane pamidikan, pasêmbahyangan, têtanèn, dalan-dalan, sêndhang-sêndhang, pancuran-pancuran, tambak-tambak, pasar-pasar lan sapêpadhane kang dadi kabutuhane kawulanira, pada ruktinên kang prayoga.

11. Amawasa marang wadyanira kang kadunungan kamurkan, awit wong kang mangkono mau sok dhêmên wêwadul ngandharake alaning liyan. Marmane pandêngên dèn nastiti dikaya pamawasira marang solah tingkahing durjana. Ewadene manawa Wêadule mau bên, cathêtên ing wardayanira. Nanging manawa wèwadule mau goroh, banjur patrapana paukuman samurwate.

12. Dèn ngati-ati lan nastiti lamun sira arsa amatrapi paukuman dosa pati marang wadyanira. Prêkarane talitinên sarta sarasèhêna kang barêsih marang para ahli kukum, mangkono uga lamun sira arsa anggêganjar sarta pêparing, yaiku matitisna pêparing lawan pangukum.

--- 7 ---

Sarêng K.G.P.A. Anom sampun dewasa, awit saking kaparênging karsa dalêm ingkang sinuhun, dipun kramakakên kalihan putranipun R.M.H. Joyodiningrat. Salajêngipun kapatêdhan asma saha sêsêbutan: B.R.Ay. Adipati Anom Hamêngkunagoro. Akhiripun sarêng K.G.P.A. Anom jumênêng narendra, garwa dalêm ugi lajêng kajumênêngakên ratu kapatêdhan asma saha sêsêbutan: G.K Ratu Mas (Agêng).

Sarèhning K.G.P.A. Anom tansah winêlêg ing piwulang-piwulang sarta kawruh-kawruh punapadene kagunan-kagunan lair miwah batos, pramila sugêng dalêm kathah têtilaranipun ingkang minangka pracihna bilih K.G.P.A. Anom wau linangkung sayêktos, kados ta:

1. Bab tosan aji. Kabuktèn bilih wontên yasan dalêm curiga ingkang dipun tapak astani piyambak. Nalika yasa curiga wau wontên ing kadipatèn, dipun ladosi para abdi dalêm pandhe êmpu saandhahanipun. Swaranipun palu dhumawahing paron pating carêngkling, ngantos kapiyarsa saking salêbêting kadhaton. Ingkang sinuhun dupi miyarsa swantên pandhe wontên ing kadipatèn, kaparêng têdhak dhumatêng kadipatèn, arsa anguningani barang punapa ingkang dipun garap putra dalêm wau. Kalêrêsan wêkdal têdhak dalêm ingkang sinuhun dhumatêng kadipatèn sampun wontên curiga ingkang dados babaran. Curiga kaunjukakên Rama dalêm. Sarêng ingkang sinuhun angunus curiga wau, sakalangkung kagyat salêbêting wardaya, ngungun anguningani wujuding curiga, dening saening tangguh sarta garapipun. Saking unjukipun K.G.P.A. Anom, bêbakalanipun curiga wau saking lêburan mariyêm Kyai Gunturgêni. Kasêbut ing sêrat Babad Kartasura, Kyai Gunturgêni punika mariyêm ingkang kangge nanggulangi wêkdal pêrang Pacina, nanging lajêng sumyur. Pêcahanipun Kyai Gunturgêni wau sagêd amêjahi wadyabala Cina, dene mimisipun sagêd andhawahi komandhaning Kumpêni Walandi ingkang jagi wontên ing Loji. Dados anelakakên bilih tosanipun ampuh sangêt. Awit saking kaparêng dalêm [dalê...]

--- 8 ---

[...m] ingkang sinuhun, curiga wau kaparingan nama Kyai Kagèt, kajumbuhakên kalihan raosing panggalih dalêm wêkdal angunus curiga wau, dene sakalangkung kagèt raosing panggalih dalêm. Miturut gotèk, Kyai Kagèt wau sampun nate kacobi kangge anggêbang wuluhing sanjata, sagêt tugêl dados kalih, nanging curiga botên rêmpil. Dhawuh dalêm ingkang sinuhun, Kyai Kagèt kaparêng kangge pusaka ing kadipatèn. Yasan dalêm curiga botên namung satunggal Kyai Kagèt kemawon, nanging taksih kathah têtunggilanipun.

2. Kawignyan dalêm dhatêng babagan undhagi kalêbêt awig ukir-ukiranipun, kacihna bilih gupala ingkang winangun sirahing rasêksa minangka kangge rêrêngganing baita, ingkang salajêngipun kaparingan nama Kyai Rajamala, punika tapak asta dalêm piyambak, wiwit bêbakalan ngantos dumuginipun wujud gupala. Samangke Kyai Rajamala kapitontonakên wontên ing Musium Radyapustaka Sriwêdari. Kawontênanipun sakalangkung wingit. Miturut katêrangan saking Musium Radyapustaka, sabên ing dintên malêm Jumuwah sarta malêm Anggara Kasih, Kyai Rajamala dipun sajèni awarni: sêkar sêtaman, wedang kopi sarta srabi abrit pêthak. Sampun nate kalampahan wêkdal Kyai Rajamala kasuwun ngampil dhatêng kitha Sêmarang parlu kapitontonakên ing tentoonstelling, kintên-kintên ing taun masèhi 1912, kasupèn botên dipun sajèni kados ingkang kapratelakakên ing nginggil, têmahan ngêdalakên daya prabawa sarta pangeram-eram, ingkang anjalari sawênèhing anak Walandi dhawah kalêngêr, jalaran ngangge dolanan rambut tuwin brêngosipun Kyai Rajamala, wontên malih ingkang ewah èngêtanipun. Awit saking makatên wau, Kyai Rajamala lajêng kakundurakên dhatêng Musium Radyapustaka, sinaosa tentoonstellingipun dèrèng bibar.

Wondene anggènipun K.G.P.A. Anom kagungan karsa yasa gupala Kyai Rajamala kasêbut nginggil,

--- 9 ---

gotèkipun makatên:

Wêkdal nalika samantên sampeyan dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwono ingkang kaping IV sawêg rêngu dhumatêng pramèswari dalêm K. Ratu Kênconowungu, ngantos sawatawis candra botên wawan pangandika, malah têmahanipun lajêng dipun kiwakakên (dipun kêbonakên).

K.G.P.A. Anom anguningani kawontênan makatên wau karaos-raos ing salêbêting panggalih dalêm lajêng anggarjita, bokmanawi ibu dalêm wau ngantos kakondurakên dhumatêng Madura, K.G.P.A. Anom piyambak ingkang sumêdya badhe andhèrèkakên.


baca selengkapnya dan dapat simpan di file anda dalam bentuk pdf, baca disini

Kiriman dari Sentanadalem PB.V

diposkan oleh : PAGUYUBAN PAKOEBOEWONO
http://pakoeboewono.blogspot.com